Langay Lanmou

Mario Malivert

Pwezi kreyòl-la ap chache sans li de yon poèt a yon lòt. Si Franketienne pase mèt nan kreye mo tou nèf, e Georges Castera nan choke lespri, Henri-Robert Durandisse, li-menm, nan Langay Lanmou, bay yon lang chaje ak bèl mo, tankou douvanjou, lawomans, bèlte, grandizè, makonnen, lakansyèl, lòlòj, etc., mo ki tradui mouvman lanmou ant poèt la ak yon fanm li renmen.

Liv la konpoze de sis chapit, ke poèt la rele moman. Premye moman-an pale de poèt la ki pati kite anmorèz-li : « Anvan mwen te pran avyon pou disparèt nan zye w, mwen te vire gade w ». Sa se yon pawoli tou senp, ki pa gen senbòl ak limaj, kòm ki dire transpò lanmou kont pou jistifye kalifikatif pwezi ke liv la genyen. Pi devan, poèt la bezwen konnen kijan anmorèz li ap jere distans sa : « Depi separasyon an, di mwen ki jan w jofre lavi ? » La, langay-la gen yon ti diplis avèk mo « jofre », ki gen pou l wè ak vòle je gade kote ou pa dwe gade. Men, malgre tristès separasyon, poèt la jwenn souf : « Prezans ou nan labsans se sèl sous egzistans mwen. » Gen yon bèl timizik nan vè-sa, e kontradiksyon absans-prezans kanpe tankou yon bèl jwèt ide.

Nan plizyè pati liv la, poèt la fè gwo efò pou l jwenn imaj ki alafwa bèl e orijinal, men gen kèk fwa li bliye mete pwezi nan tèks yo. Se vre mo yo pale de lanmou, men sa pa sifi. Sitou ke lanmou se youn nan sijè ki pa gen twòp sipriz ankò, alewè pou sekrè. Ou ka pale de lanmou, se vre, men pale nan yon lang ki fre, yon lang lòt moun pa pale. E se sa menm otè ya reyalize nan tèks sa:

Nan ka pa m avè w, lanmou fè de kabès, san konpayèl ni revè. Yon lanmou foul kè ki kente jous nan fè dyapòt. Yon lanmou ki rezye tout panzou lavi.  (page 27)

Imaj ak senbòl nan tèks-sa chita nan yon kontèks jwèt aza. Yo bay lanmou yon lòt vizaj, yon devire tou nèf.

Poèt la konn jwenn vè ki fè travay yo byen, kote imaj ak senbòl-yo touche emosyon nou oubyen siprann nou, tankou nan “Fouwe kouto nan yanm souvni nou.” Se vre la ou pa jwenn mizik, men “kouto nan yanm » sonnen nan latandman nou kòm ayisyen. Yon lòt vè ki chame nou se « Nan dantèl souf ou la jwa fofile. » La, asosiyasyon « dantèl » ak « fofile » bay yon imaj dò. Malerezman, gen vè kote kèk mo parèt depaman, tankou nan “vwa w se rèv papiyon lasenjan”, yon bèl ti vè, byen mizikal, men kote mo « rèv » pa konekte ak « papiyon lasenjan », ki rann vè-a tankou yon riban mo ki manke sans. Oubyen mo yo te ka nan yon meyè pozisyon, tankou nan « Mwen flannen sou zetwal/Kote solèy/pa janm repoze », ki parèt bèl lè w fèk li-l, men lè w gade pi pre, yon senp boukantay mo « zetwal » ak « solèy » mete plis mouvman nan vè-a : « Mwen flannen sou solèy/Kote zetwal/pa janm repoze. »

Henri-Robert Durandisse siprann nou kèk fwa ak mo tou nèf, ou di mwens mo ke li modifye, mo tankou “ladoutans” nan “mwen santi pafwa ladoutans anvayi nou”. Mo “ladoutans”-sa sanble ak mo “dout”, men li sonnen pi bèl. Yon lòt mo, “plimpoule”, ki gen rapò ak plim poul, sèvi la sou fòm yon vèb : “m vle plimpoule w”.

Ak Langay Lanmou, Henri-Robert Durandisse demontre bèlte lang kreyòl-la, e lespwa ke yon jou pi fò liv ayisyen ap ekri an kreyòl. Se sou tèm lespwa-sa ke n’ap konkli atik-sa, e ke otè-a fini Setyèm moman liv-la, dènye-a, « …Egzistans mwen libere, li pa ka esklav pèsòn, apa ti lespwa li genyen pou pase la vi bò kote w. »

Henri-Robert Durandisse. Langay Lanmou (2008). Les Editions Paroles. Montreal.